Zakład energetyczny nie zasiedzi służebności gruntowej, jeżeli posiada starą decyzję.
Wykonywanie uprawnień wynikających z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust.1 i 2 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (t.j. Dz.U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm.) nie prowadzi do nabycia zasiedzenia służebnosci gruntowej odpowiadającej treścią służebnosci przesyłu.
Sygn. akt V CSK 276/12
POSTANOWIENIE
Dnia 28 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku P. S.A. w W.
(poprzednio: P. O. S.A. w K.)
przy uczestnictwie A. C. i Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta C.
o stwierdzenie nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 12 stycznia 2012 r., sygn. akt VI Ca 872/11,
1. zamkniętą rozprawę otwiera na nowo i odracza,
2. przedstawia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:
„Czy wykonywanie uprawnień wynikających z decyzji wydanej
na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst
jednol. Dz.U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm.) stanowiącej tytuł
prawny do ich wykonywania, prowadzi do nabycia przez
zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią
służebności przesyłu ?”
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca, P. O. S.A. z siedzibą K. domagał się stwierdzenia, że Skarb
Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 2 stycznia 1975 r. na nieruchomości
stanowiącej własność uczestniczki postępowania, A. C., służebność gruntową
polegającą na zapewnieniu każdoczesnemu właścicielowi linii energetycznej 400
kV relacji J. – T. nieodpłatnego prawa dostępu, przechodu i przejazdu w celu
wykonywania eksploatacji, konserwacji, remontów, przeprowadzania innych napraw
oraz wymiany słupów, przewodów lub innych niezbędnych elementów
przechodzącej przez tę nieruchomość linii energetycznej.
Postanowieniem z dnia 27 września 2011 r. Sąd Rejonowy w C. oddalił
wniosek. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd ustalił, że w przestrzeni nad
nieruchomością gruntową, której właścicielką jest uczestniczka, usytuowane są
przewody linii energetycznej o napięciu 400 kV relacji J. – T. Linia łączy stacje J. i
T.; w stacjach tych dochodzi do transformacji napięcia na niższe. Zarówno stacja J.
jak i stacja T. stanowią własność wnioskodawcy i wchodzą w skład jego
przedsiębiorstwa. Linia energetyczna, w tym jej fragment przebiegający przez
nieruchomość uczestniczki, została wybudowana w roku 1963, na podstawie
decyzji […] Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w C. z dnia 29 października
1962 r., wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości. Zgodnie z treścią tej decyzji,
Zakłady Energetyczne Okręgu […] we W. uzyskały zezwolenie na wybudowanie
linii wysokiego napięcia na nieruchomościach stanowiących własność obywateli
zamieszkałych na terenie Gromadzkich Rad Narodowych: G., L., R., M. i O. Odbiór
techniczny linii nastąpił dniu 21 listopada 1963 r. i od tej chwili jest ona
nieprzerwanie eksploatowana. Od tej też chwili przedsiębiorstwa przesyłowe
dokonywały przeglądów i konserwacji linii. Początkowo była ona eksploatowana
przez Zakłady Energetyczne Okręgu […] Zakład Energetyczny C. w C. –
przedsiębiorstwo państwowe, a następnie, na skutek podziału przedsiębiorstw
państwowych i następujących kolejno przekształceń własnościowych, linia
energetyczna, o którą chodzi, stanowi własność wnioskodawcy. 3
Ocena prawna ustalonego stanu prowadziła, zdaniem Sądu pierwszej
instancji, do oddalenia wniosku. Sąd dopuścił możliwość stwierdzenia nabycia
przez zasiedzenie przed dniem 3 sierpnia 2008 r. służebności gruntowej o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, ale – nie aprobując linii orzeczniczej Sądu
Najwyższego akceptującej stwierdzenie zasiedzenia na rzecz przedsiębiorcy bez
określenia nieruchomości władnącej – zauważył, że wnioskodawca we wniosku nie
określił nieruchomości władnącej, co już tylko z tej przyczyny musiało skutkować
jego oddaleniem. Nie ta jednak okoliczność była dla oceny wniosku, jako
nieuzasadnionego, decydująca. Sąd Rejonowy wskazał, że uwzględnieniu wniosku
sprzeciwia się okoliczność, iż wnioskodawca legitymuje się tytułem prawnym
uprawniającym przedsiębiorcę do wstępu na nieruchomość uczestniczki celem
dokonywania robót konserwatorskich i naprawczych; tytułem tym jest decyzja
z dnia 29 października 1962 r. wydana w trybie art. 35 ustawy z dnia 12 marca
1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości. W ocenie Sądu
pierwszej instancji, zastosowanie powołanego przepisu prowadziło do ograniczenia
prawa własności, którego skutkiem było powstanie szczególnego rodzaju
służebności, nazywanego w doktrynie służebnością publicznoprawną. Obowiązki
wynikające z powstałego w tym trybie ograniczenia własności ciążyły na
każdoczesnym właścicielu nieruchomości, był on zmuszony je znosić. Z faktu, że
źródłem służebności była decyzja administracyjna wypływa konsekwencja, że brak
było podstawy do przyjęcia, iż wnioskodawca był posiadaczem służebności
w rozumieniu przepisów prawa cywilnego. Tytuł, o którym mowa, wyłączał
powstanie tytułu cywilnego, w trybie zasiedzenia.
Apelacja wnioskodawcy została oddalona postanowieniem Sąd Okręgowego
w C. z dnia 12 stycznia 2012 r. Sąd ten podzielił ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji akceptując stanowisko tego Sądu, że skoro skarżącemu już przysługuje
prawo wynikające z decyzji administracyjnej to bycie podmiotem tego prawa
wyklucza wykonywanie posiadania prowadzącego do zasiedzenia.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego wniósł
wnioskodawca opierając ją na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ranach
podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżący zarzucił naruszenie art.
386 § 4 oraz art. 378 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., art. 610 § 1 w związku z art. 4
677 k.p.c., art. 217 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 i art. 381 k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący zarzucił naruszenie
art. 352 § 1 i art. 292 w związku z art. 172 § 1 k.c. a także naruszenie art. 292
w związku z art. 172 § 1 k.c. oraz art. 35 ust.1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst. Dz. U. z 1974 r.,
Nr 10, poz.64 ze zm.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym o skardze powziął poważne
wątpliwości co do wykładni powołanych w niej przepisów prawa materialnego.
Wątpliwości te wyrażają się w pytaniu czy wykonywanie uprawnień wynikających
z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn. Dz. U. z 1974 r.,
Nr 10, poz.64 ze zm.) stanowiącej tytuł prawny do ich wykonywania, prowadzi do
nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią
służebności przesyłu.
Wątpliwość powyższa wiąże się z oceną charakteru prawnego i skutków
uregulowania ujętego w art. 35 powołanej ustawy. Przepis ten w ust.1 stanowił, że
organy administracji państwowej, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe mogą za
zezwoleniem organu do spraw wewnętrznych prezydium powiatowej rady
narodowej zakładać i przeprowadzać na nieruchomościach – zgodnie
z zatwierdzoną lokalizacją szczegółową – ciągi drenażowe, przewody służące do
przesyłania płynów, pary, gazów, elektryczności oraz urządzenia techniczne
łączności i sygnalizacji, a także inne podziemne lub nadziemne urządzenia
techniczne niezbędne do korzystania z tych przewodów i urządzeń. W ust. 2
stanowił, że osobom upoważnionym przez właściwy organ, instytucję lub
przedsiębiorstwo państwowe przysługuje prawo dostępu do tych przewodów
i urządzeń w celu wykonywania czynności związanych z ich konserwacją. Istotne
wydaje się podkreślenie, że podobną regulację do wynikającej z powołanego
przepisu zawierała w art. 70 ust. 1 ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce
gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r., Nr 30,
poz. 127) i analogiczna regulacja znajduje się również w obecnie obowiązującej
ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. 5
Dz. U. z 2010 r., Nr 102, poz. 651 ze zm. – art. 124). Zachowanie tego
uregulowania, również równolegle ze służebnością przesyłu, zdaje się wskazywać
na traktowanie przez ustawodawcę każdego z nich jako instytucji niezależnych,
aczkolwiek zmierzających do zaspokojenia tych samych rodzajowo potrzeb
przedsiębiorców przesyłowych (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja
2002 r. III CZP 27/02, OSNC z 2003 r. nr 5, poz.67).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego skutki prawne decyzji administracyjnej
wydanej w okolicznościach wskazanych w art. 35 powołanej ustawy skwalifikowane
jako mające źródło w ustawie (art. 140 k.c.) ograniczenie prawa własności
nieruchomości wynikłe z obowiązku znoszenia stanu faktycznego ukształtowanego
przebiegiem urządzeń przez sferę, w której było lub mogło trwać wykonywanie
prawa własności (m.in. wyroki z dnia 9 sierpnia 2005 r. IV CK 82/05 – niepubl.
I z dnia 9 marca 2007 r. II CSK 457/06 – niepubl.). Wykładnia taka nie nasuwa
wątpliwości, ustawodawca sam powołany przepis usytuował w ustawie w rozdziale
zatytułowanym „szczególny tryb wywłaszczenia”, a zgodnie z art. 4 ustawy,
wywłaszczenie może polegać również na ograniczeniu prawa własności. Rzeczowy
charakter tego ograniczenia wydaje się niewątpliwy biorąc pod uwagę nie tylko
jego wpływ na kształtowanie zakresu prawa własności ale i skuteczność
powstałego ograniczenia względem każdoczesnego właściciela nieruchomości.
Nie ma natomiast jednoznacznej wypowiedzi co do kwalifikacji prawnej powstałego
stanu z punktu widzenia uprawnień przedsiębiorcy przesyłowego. W literaturze
przedmiotu, nie tylko w dacie wejścia w życie ustawy ale i współcześnie
wypowiadany był i jest pogląd, że przepis kreuje po stronie przedsiębiorcy
przesyłowego służebność, przy czym jej charakter był określany zarówno jako
cywilnoprawny jak i publicznoprawny, z uwagi na źródło powstania
i administracyjnoprawne środki realizacji. Za publicznoprawnym charakterem tego
obciążenia opowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniach wyroku z dnia
20 marca 2002 r. V CKN 1863/00 – niepubl.; z dnia 10 lipca 2002 r. II CKN 1316/00
– niepubl. i w uchwały z dnia 10 listopada 2005 r. III CZP 80/05, OSNC 2006, nr 9,
poz.146). W uzasadnieniach innych orzeczeń wyrażono pogląd o cywilnoprawnym
jego charakterze (postanowienie z dnia 5 lipca 2007 r. II CSK 156/07, OSNC 2008,
nr 9, poz.103). W uchwale z dnia 20 stycznia 2010 r. III CZP 116/09 (OSN 2010 r., 6
nr 11, poz.110) Sąd Najwyższy, nie przesądzając charakteru tych uprawnień
stwierdził, że decyzja wydana na podstawie art. 35 ust. 1 powołanej ustawy jest
tytułem prawnym dla przedsiębiorcy przesyłowego do stałego korzystania
z wymienionej w tej decyzji o nieruchomości.
Ocena, że decyzja stanowi tytuł prawny do stałego korzystania
z wymienionej w tej decyzji nieruchomości, a z ust. 2 art. 35 wynika prawo dostępu
(ustawowe) do posadowionych na gruncie instalacji, rodzi pytanie, czy
przedsiębiorstwo przesyłowe realizując przysługujące mu uprawnienia może być
jednocześnie poczytywane za posiadacza nieruchomości w zakresie służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, z takim skutkiem, że
z upływem terminu przewidzianego w kodeksie cywilnym nabędzie taką służebność
przez zasiedzenie. Jak się wydaje, w dotychczasowym orzecznictwie Sądu
Najwyższego nie dostrzeżono przeciwwskazań ku temu, akceptując też pogląd
o istnieniu po stronie przedsiębiorcy przesyłowego legitymującego się decyzją
wydaną na podstawie art. 35 ust. 1 powołanej ustawy, dobrej wiary (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r. I CSK 171/08, OSNC 2010 r., nr 1,
poz.15).
Jeżeli decyzja administracyjna stanowi tytuł prawny dla utrzymywania
oznaczonych urządzeń, a z ustawy nadto wynika prawo wstępu na daną
nieruchomość (przy czym na gruncie kolejnych ustaw przyjmuje się, że tytuł ten
podlega wpisaniu do księgi wieczystej, tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
5 lipca 2007 r. II CSK 156/07, OSNC z 2008 r. nr 9, poz.103) i płynące z tego tytułu
uprawnienia są tożsame z zakresem posiadania wykonywanego przez posiadacza
służebności przesyłowej to nasuwa się pytanie nie tylko o potrzebę zastąpienia
jednego tytułu innym, ale i dopuszczalność. Uwzględnić bowiem należy, że – skoro
przyjmuje się, iż posiadanie w zakresie służebności (art. 352 § 1 w związku z art.
172 § 1 k.c.) przez czas wymagany ustawą prowadzi do zasiedzenia służebności –
istotna staje się ocena czy akty faktycznego władania są wykonywaniem tych
uprawnień, które wynikają z decyzji administracyjnej i ust. 2 art. 35 ustawy, czy też
są od tych uprawnień niezależne. Jeśli są niezależne, to uczestniczka trafnie
stawia pytanie w jaki sposób mogłaby odróżnić jaki rodzaj służebności (prawa) jest
wykonywany, wskazując, że wykonywaniu praw wynikających decyzji i ust. 2 art. 35 7
jako właściciel nie mogłaby się skutecznie sprzeciwić. Realizacja tych uprawnień
następowała bowiem z uwzględnieniem administracyjnych środków przymusu,
a decyzja administracyjna (będąca ich źródłem) aż do wejścia w życie ustawy
o Naczelnym Sądzie Administracyjnym nie podlegała kontroli w zakresie
legalności, co nie pozostaje bez znaczenia dla biegu przedawnienia (uchwała całej
Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07,
OSNC 2008, nr 5, poz. 43). Skutkom natomiast posiadania w zakresie służebności
„zwykłej” właściciel mógł zapobiec wnosząc przed sąd powszechny odpowiedniej
treści powództwo. Nie wydaje się więc, że zagadnienie rozróżnienia sfer w jakich
następowało wykonywanie faktycznego władania, jest tylko kwestią dowodu.
Nie można też pomijać, że każda zmiana zakresu posiadania na większy niż
wynikający z już istniejących uprawnień, musiałaby być poczytana za posiadanie
w złej wierze. Wreszcie, nie można nie zauważyć, że zmiana charakteru
posiadania, a w istocie zmiana woli (amini) wykonywania oznaczonego prawa na
inne, musi być dla otoczenia rozpoznawalna. Ocena woli wykonywania
oznaczonego prawa, będącej, równorzędnie z faktycznym władaniem, przesłanką
dopuszczalności zasiedzenia, nie może pomijać, że przed wejściem w życie
przepisów art. 3051
– art. 3054
k.c. służebność przesyłu nie była znana.
O charakterze posiadania decyduje możliwość powstania prawa. Jest zatem jasne,
że brak w systemie prawnym służebności przesyłu wykluczał jej powstanie na
skutek długoletniego posiadania. Wola przeto posiadania w zakresie służebności
przesyłu nie doprowadziłaby do powstania takiego prawa, nie znał go bowiem
obowiązujący porządek prawny. Na powyższe zwrócono uwagę po to, aby
unaocznić kształtowanie się czynnika woli – w zależności od obowiązującego
porządku prawnego. Biorąc pod uwagę, że ramy tego porządku zakreśla też
wykładnia prawa dokonywana przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy,
uwzględnić należy, że do daty powzięcia uchwały z dnia 17 stycznia 2003 r. III CZP
79/2002 (OSNC 2003, nr 11, poz. 142) nie zdawano sobie powszechnie sprawy
z tego, że możliwe jest ustanowienie służebności gruntowej o treści przesyłu.
Dotychczasowe orzecznictwo dotyczące analogicznego stosowania przepisów
o drodze koniecznej dotyczyło nieruchomości sąsiednich. Brak w kodeksie
cywilnym przepisu o treści jaką miał art. 175 prawa rzeczowego, utwierdzał 8
w przekonaniu, że nie ma możliwości nabycia przez zasiedzenie służebności
cywilnoprawnej przez przedsiębiorcę przesyłowego, a jednym sposobem
ograniczenia prawa własności dla potrzeb takiego przedsiębiorcy, są przepisy
ustaw wywłaszczeniowych. Stan prawny nie pozwalał przeto na wyrażanie woli
(animum) nabycia innego prawa niż takie, jakie w powszechnym rozumieniu,
w okresie miarodajnym dla nabycia prawa przez zasiedzenie, funkcjonowały
w porządku prawnym.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 59 ustawy
z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz. U. 2013 r.,
poz. 499), postanowił jak w sentencji.
